Tứ bất tử là gì? Các vị thánh trong tín ngưỡng Tứ bất tử
Trong suốt chiều dài lịch sử của Việt Nam ta, nhiều vị anh hùng dân tộc có công dựng nước và giữ nước đã được nhân dân vinh danh và lưu truyền cho con cháu đời sau. Một trong số đó trở thành những vị thần linh trong tín ngưỡng dân gian, và được thờ phượng cho đến ngày nay để bày tỏ lòng tôn kính cũng như tri ân đến những đóng góp to lớn của họ.
Trong bài viết trước chúng ta đã tìm hiểu về “Tứ phủ thờ Mẫu” nói về những vị thần này, còn hôm nay PGVN muốn giới thiệu đến quý độc giả một hệ thống tín ngưỡng khác được gọi là “Tứ bất tử”. Hãy cùng khám phá xem Tứ bất tử là gì và các vị thần thánh trong “bộ tứ” này bao gồm những ai nhé!
Tứ bất tử là gì?
Từ “Tứ” trong “Tứ bất tử” có nghĩa là bốn. Theo tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Tứ bất tử là tên gọi chung của “bốn vị thánh bất tử”. Bốn vị thánh đó bao gồm:
Bạn đang xem: Tứ bất tử là gì? Các vị thánh trong tín ngưỡng Tứ bất tử
- Tản Viên Sơn Thánh (Sơn Tinh): Một vị thần ở núi Tản Viên (Ba Vì), núi tổ của các ngọn núi ở Việt Nam. Thánh Tản Viên tượng trưng cho ước vọng chinh phục tự nhiên, chiến thắng thiên tai.
- Phù Đổng Thiên Vương (Thánh Gióng): Ông tượng trưng cho tinh thần chống giặc ngoại xâm và sức mạnh tuổi trẻ.
- Chử Đồng Tử hay Chử Đạo Tổ: Ông tượng trưng cho lòng hiếu nghĩa, tình yêu, hôn nhân và sự sung túc giàu có.
- Thánh Mẫu Liễu Hạnh: Trong hệ thống Tứ phủ, công chúa Liễu Hạnh còn được gọi là Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Liễu Hạnh tượng trưng cho cuộc sống tinh thần, đức hạnh, trí tuệ, sự thịnh vượng và nghệ thuật văn thơ.
Có thể bạn sẽ hỏi tại sao lại là Tứ bất tử mà không phải là Tam hay Ngũ bất tử? Phải chăng nó có liên quan đến Tứ diệu đế trong Phật giáo, Tứ tượng đồng quy của phong thủy Trung Hoa hay phim Bộ tứ siêu đẳng của Mỹ, tôi đùa thôi.
Câu trả lời đến từ tư duy của người Việt Nam ta. Tứ hay bốn được cho là một hằng số được dùng để khái quát một phạm trù nào đó. Ví dụ, chúng ta có thể bắt gặp Tràng An từ hổ, Sơn Tây tứ quý, Tứ trấn, Tứ phủ hay An Nam tứ đại tài đâu đó trong các tài liệu lịch sử Việt Nam.
Điều này cho thấy rằng, dường như các cơ cấu giá trị vật chất và tinh thần thường được bắt đầu bằng “bộ tứ”. Những gì độc đáo nhất, tiêu biểu nhất và mang tính thời đại thường được đưa vào tập hợp “tứ” này.
Trở lại với Tứ bất tử, theo truyền thuyết thì 3 vị thánh nam đầu tiên có từ thời vua Hùng Vương, và được thờ cúng từ rất trong dân gian ta. Còn Liễu Hạnh công chúa mới được đưa vào Tứ bất tử từ thời Hậu Lê đến thời nhà Nguyễn và được cấp sắc phong là “Mẫu nghi thiên hạ – Mẹ của muôn dân”.
Bốn vị thánh trong Tứ bất tử
1. Thánh Tản Viên (Sơn Tinh)
Theo các nhà nghiên cứu (Lê Đức Thịnh 2001, Trần Ngọc Thêm 2001), Thánh Tản Viên được coi là vị thánh đầu tiên được nhắc. Trong tâm thức dân gian của người Việt, Tản Viên là vị thánh biểu đạt cho những khả năng to lớn và vĩnh viễn của cộng đồng trong lao động sáng tạo ra nguồn của cải vô tận và trong chiến đấu chống thiên tai (lũ lụt) để bảo vệ cuộc sống chung.
Tuy nhiên, đã có hai quan niệm và cách giải thích nguồn gốc của vị Thánh này. Các học giả thời phong kiến (các sử gia, các nhà trước tác) cho Tản Viên là “hạo khí anh linh của trời đất sinh ra” (Kiều Phú, trong Lĩnh Nam chích quái), hoặc cho “Tản Viên là 1 trong 50 người con của Lạc Long Quân, Âu Cơ theo cha xuống biển ” (đúng ra thì phải là chắt khoảng đời thứ 19). Các tác giả Lịch triều Hiến chương (Phan Huy Chú) và Việt sử Thông giám cương mục … cũng đều có những quan niệm tương tự.
Trong khi đó theo quan niệm của mọi người, được thể hiện qua các bản thần thích thần phả ở các làng trong vùng Truyền thuyết Sơn Tinh, Thủy Tinh (Hà Tây, Hà Nội, Vĩnh Phú) thì Thánh Tản Viên lại là người có thật, xuất thân từ tần lớp nghèo khổ trong dân chúng.
Chàng tên thực là Nguyễn Tuấn, có tài “hô phong hoán vũ”, dũng cảm, được Hùng Vương kén làm rể, gả con gái Mỵ Nương. Sau đó, Thủy Tinh vì không được chọn nên đã nổi giận đem binh đến đánh, xảy ra các cuộc chinh chiến trong nhiều năm trời. Rốt cuộc, Thủy Tinh luôn là kẻ bại trận…
Quan niệm này phù hợp với những quan niệm chung đã có về các thánh bất tử trong tâm thức dân gian, bởi vì chính quan niệm ấy đã tạo nên một hình tượng “Thánh Tản Viên” có tính nhất quán và hoàn chỉnh.
2. Thánh Gióng (Phù Đổng Thiên Vương)
Thánh Gióng là một vị Thánh quá quen thuộc với người Việt ta. Ông còn được gọi là Phù Đồng Thiên Vương, người đánh đuổi giặc Ân trong đời vua Hùng Vương thứ VI, người làng Phủ Đổng, huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh. Thánh Gióng tượng trưng cho tinh thần chống ngoại xâm và sức mạnh tuổi trẻ.
Truyền thuyết này gắn bó và lưu truyền với mọi thế hệ người Việt. Thông qua một câu chuyện một đứa trẻ kì lạ, lên 3 rồi mà chẳng biết nói cười gì cả.
Vậy mà khi giặc Ân từ phương Bắc tới thì cậu bé tầm thường kia bỗng nhiên đổi khác, đứng dậy nói năng hết sức dõng dạc và mau chóng lớn thành một tráng sĩ. Vị tráng sĩ này cưỡi ngựa sắt, đội nón sắt, cầm gậy sắt… một mình xông ra giữa trận tiền. Đánh tan giặc Ân, vị anh hùng bỏ lại tất cả, một mình một ngựa bay thẳng lên trời.
Trong tâm thức của người dân đất Việt, Thánh Gióng là hào khí của bản hùng ca hoành tráng từ ngàn xưa vọng lại. Niềm tự hào, kính trọng về sức mạnh đoàn kết của dân tộc trong việc chống giặc ngoại xâm, bảo vệ đất nước. Bên cạnh đó, còn là bản tình ca tuyệt đẹp về tình mẫu tử, về trách nhiệm của mỗi con người đối với tổ quốc.
3. Thánh Chử Đồng Tử
Huyền thoại Chử Đồng Tử (Chử Đạo Tổ) là câu chuyện của Đạo Giáo, Đạo Thần Tiên, một tín ngưỡng vốn du nhập từ bên ngoài vào nước ta từ rất sớm. Cốt lõi huyền thoại cũng như tín ngưỡng Chử Đạo Tổ là tín ngưỡng Đạo giáo mang màu sắc tín ngưỡng dân gian thuần Việt. Chử Đồng Tử chính là người đi tiên phong trong cuộc thụ phép thần tiên để tế độ và truyền dạy cho người khác.
Chử Đồng Tử đi vào tâm thức dân gian không chỉ là người con hiếu thảo, nhân ái, mà còn là biểu tượng của một chí hướng phát triển cộng đồng: mở mang khai phá đồng bằng trũng lầy thành cánh đồng tốt tươi, trồng dâu, nuôi tằm, dệt vải và phát triển các ngành nghề khác, đặc biệt nghề buôn bán.
Chử Đồng Tử là người Chữ Xá, huyện Văn Giang tỉnh Bắc Ninh là con trai của ông Chử Cù Vân thường được người ta tôn là Chử Đạo Tổ, Chữ Đồng Tử đã kết duyên với Tiên Dung Công Chúa , con gái Vua Hùng Vương, sự tích được kể rõ ràng trong Nam Hải Dị Nhân của Phan Kế Bính.
Chử Đồng Tử tượng trưng cho tình yêu, hôn nhân và sự sung túc giàu có. Theo sử sách ghi lại, Chử Đồng Tử và Tiên Dung đã mở một hướng mới cho sự phát triển dân tộc, tạo nên sự giao lưu giữa dân tộc và cộng đồng bên ngoài.
4. Thánh Mẫu Liễu Hạnh
Theo truyền thuyết dân gian, Liễu Hạnh là con gái của Ngọc Hoàng; vì phạm lỗi bị đầy xuống trần gian. Tuy nhiên, nhiều người khác thì tin rằng Mẫu Liễu Hạnh vốn là con gái thứ hai của Ngọc Hoàng Thượng đế, 3 lần giáng trần để giúp đỡ dân chúng Đại Việt.
Trong hệ thống điện thần Việt Nam, Liễu Hạnh là một trong Tứ bất tử, là vị thánh của tín ngưỡng tứ phủ thờ Mẫu, một tín ngưỡng có cội nguồn lâu đời và độc đáo của Việt Nam.
Trong tiềm thức của nhân dân, Liễu Hạnh là một vị thần, một biểu tượng của khát vọng tự giải phóng, nhất là phụ nữ muốn thoát khỏi sự ràng buộc của xã hội, của lễ giáo phong kiến, khát vọng vươn tới đạt được những ước vọng của hạnh phúc gia đình. Đó cũng là ý thức hệ nhân sinh của người dân Việt Nam đã được ký thác niềm tin vào biểu tượng người mẹ.
Theo sử sách, Thánh Mẫu Liễu Hạnh là công chúa của vua Lê Thái Công, người làng Vân Cát , huyện vụ bản tỉnh Nam Định. Trong tín ngưỡng đạo Mẫu, bà được cho là người đứng đầu hệ thống Tam phủ, Tứ phủ. Lễ hội Thánh Mẫu Liễu Hạnh được tổ chức vào ngày 3 tháng 3 âm lịch hàng năm tại các tỉnh phía Bắc Việt Nam.
Thánh Mẫu Liễu Hạnh và quá trình hội nhập vào Tứ bất tử
Theo nghiên cứu của TS Nguyễn Xuân Diện, trước kia khi Liễu Hạnh chưa xuất hiện (giáng thế) thì Từ Đạo Hạnh hoặc Nguyễn Minh Không là một trong Tứ bất tử. Khi Liễu Hạnh “giáng thế” vào khoảng thế kỷ XVI cũng chính là lúc ý thức hệ Nho giáo ở nước ta đang đi vào con đường suy thoái. Thực trạng xã hội loạn lạc, chiến tranh giết chóc, làm cho nhân dân vô cùng cực khổ, khao khát cháy bỏng về một cõi tâm linh an lạc, siêu thoát.
Liễu Hạnh “giáng thế” đáp ứng nhu cầu thỏa mãn tâm linh của mọi giai tầng trong xã hội, phù hợp với tâm thức dân gian Việt Nam. Nếu so với Từ Đạo Hạnh, Nguyễn Minh Không thì sự phụng thờ Liễu Hạnh bắt nguồn sâu xa từ trong tín ngưỡng thuần Việt của tâm thức dân gian, rồi lại xâm thực và hòa đồng vào tín ngưỡng Tứ phủ, nên tín ngưỡng này mang nhiều hơi hướng thời đại, cập nhật và phù hợp với thực tại.
Từ Đạo Hạnh, còn được gọi là Thánh Láng; Nguyễn Minh Không, còn được gọi là Thánh Nguyễn, các vị này là Thánh Tổ của Phật giáo đóng vai trò trong Tứ Bất Tử trước thế kỷ 15- 16 tượng trưng cho khả năng phi phàm tồn tại trong chính mỗi người nếu được khai phát một cách đúng đắn, họ là đại diện của văn hóa Lý – Trần vốn lấy Phật đạo làm quốc giáo. Theo wikipedia.
Từ đó đến nay, tín ngưỡng Tam phủ rồi Tứ phủ luôn luôn là một trong những trung tâm tín ngưỡng của tâm thức dân gian. Ảnh hưởng của tín ngưỡng Thánh Mẫu Liễu Hạnh mang tính bao trùm, có phạm vi rộng lớn hơn so với ảnh hưởng của Từ Đạo Hạnh, Nguyễn Minh Không là điều đã khẳng định trong dân gian.
Qua thời gian, cùng với sự xuất hiện những yếu tố mới, mang tính thời đại về tư tưởng, triết lý, quan niệm thì niềm tin, tín ngưỡng, quan niệm về Tứ bất tử có sự thay đổi, dẫn đến việc Thánh Mẫu Liễu Hạnh thay thế Từ Đạo Hạnh, Nguyễn Minh Không, đứng vào hàng Tứ bất tử như là một tất yếu.
Một số tài liệu nói về Tứ bất tử
Tài liệu xưa nhất về thuật ngữ Tứ bất tử là bản Dư địa chí, in trong bộ Ức Trai di tập. Nguyễn Tông Quai ở thế kỷ XVII là người đầu tiên giải thích thuật ngữ Tứ bất tử, khi ông chú giải điều 32 trong sách Dư địa chí của Nguyễn Trãi. Lời chú ấy như sau:
“… Người đời Thanh nói: Tản Viên Đại Vương đi từ biển lên núi, Phù Đổng Thiên Vương cưỡi ngựa bay lên không trung, Đồng tử nhà họ Chử gậy nón lên trời; Ninh Sơn (nay là Sài Sơn) Từ Đạo Hạnh in dấu vào đá để đầu thai. Ấy là An Nam Tứ bất tử vậy.”
Kiều Oánh Mậu người làng Đường Lâm là nhà học giả cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, trong lời Án sách Tiên phả dịch lục có viết:
“Tên các vị Tứ bất tử của nước ta, người đời Minh cho là: Tản Viên, Phù Đổng, Chử Đồng Tử, Nguyễn Minh Không. Đúng là như vậy. Vì bấy giờ Tiên chúa (Liễu Hạnh) chưa giáng sinh nên người đời chưa thể lưu truyền, sách vở chưa thể ghi chép. Nay chép tiếp vào.”
Những thông tin về Tứ bất tử trong thư tịch Hán Nôm, hiện đang lưu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Các tài liệu tiếng Việt hiện đại về Tứ bất tử thì phong phú hơn và thường khẳng định Tứ bất tử gồm: Tản Viên Sơn thần, Phù Đổng Thiên vương, Chử Đồng Tử, và Liễu Hạnh Công chúa. Ví dụ như Nguyễn Tuân (1910-1987), trong thiên truyện Trên đỉnh non Tản in trong tập Vang bóng một thời, có viết:
“… Bốn vị Tứ bất tử nơi thế giới u linh: thánh Tản Viên, chúa Liễu Hạnh, Chử Đồng Tử, và Phù Đổng thiên vương”.
Hà Kỉnh (1922-1995) trong cuốn Truyền thuyết Sơn Tinh có đoạn: “Ở Việt Nam ta có bốn vị thần bất tử là: Phù Đổng Thiên Vương, Chử Đồng Tử, Bà chúa Liễu Hạnh, Tản Viên Sơn Thần”.
Khai thác du lịch tâm linh
Hiện nay các công ty khai thác du lịch tâm linh đã đưa Tứ bất tử vào lịch trình tour của mình. Một trong số đó phải kể đến công ty QMG Travel với lịch trình 2 ngày 1 đêm tham quan các đền thờ bốn vị thánh bất tử.
Hành trình bắt đầu với Phù Đổng Thiên Vương với quần thể Đền thượng, Đền Hạ, Miếu Ban, chùa Kiến Sơ, Cố Viên, Giá Ngự và Tượng đài Thánh Gióng. Tiếp đó là Tản Viên Sơn Thánh với câu chuyện kén rể long trời lở đất thủa hồng hoang “Sơn Tinh – Thủy Tinh”!
Đức thánh Chử – một truyền thuyết tình yêu bất tử và lãng mạn giữa một chàng trai đánh cá nghèo ven sông với nàng công chúa Tiên Dung, con gái thứ hai của Hùng Vương thứ 18. Điểm cuối hành trình là Phủ Dầy – Tín ngưỡng thờ Mẫu – Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vừa được thế giới công nhận!
Truyền thuyết về 4 vị thánh bất tử của dân tộc Việt đã được lưu truyền tự cổ xưa. Với hành trình Tour này QMG Travel xin được giới thiệu và dẫn đường cho Du khách trong chuyến du xuân vãn cảnh – tìm hiểu về những truyền thuyết và đón nhận những tài lộc bình an!
Kết luận
Là một bộ phận không thể tách rời trong di sản văn hóa của dân tộc, Tứ bất tử là một nét độc đáo, riêng biệt của người Việt Nam được kết tinh từ những giá trị truyền thông như dựng nước và giữ nước trong suốt chiều dài lịch sử. Ngày nay, tín ngưỡng thờ Tứ bất tử tiếp tục làm phong phú đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân, đồng thời góp phần vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
PGVN – Tham khảo: Wikipedia.org – btgcp.gov.vn
Đăng bởi: Phật Giáo Việt Nam
Chuyên mục: Nghiên cứu
